Đại tướng Võ Nguyên Giáp và người vợ, liệt sĩ
Nguyễn Thị Quang Thái
Trong một lần đến thăm nhà tù Hỏa Lò cùng con gái Hồng Anh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp thắp hương, đặt vòng hoa tưởng niệm. Ông xúc động ghi trong cuốn sổ của nhà lao: “Nhớ mãi hương hồn của các anh, các đồng chí, các anh chị, nhớ mãi hình ảnh của Quang Thái, người vợ, người mẹ của chúng tôi”.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp nhớ lại buổi chia tay cuối cùng.
“Một buổi chiều đầu tháng 5-1940. Đến giờ đi dạy học, ra khỏi nhà một quãng, tôi ngoái lại nhìn ngôi nhà nhỏ, biết còn lâu mới quay trở về đây, khi đó chắc có nhiều sự thay đổi rồi.
Đến đường Cổ Ngư, qua chùa Trấn Võ, tôi thấy Quang Thái bế cháu Hồng Anh đã đứng đợi ở một gốc cây vắng người. Quang Thái rơm rớm nước mắt, thỉnh thoảng lại quay về phía hồ để mọi người khỏi chú ý. Tôi nói với Quang Thái, ở lại giữ liên lạc với các anh, tiếp tục công tác, cố gửi Hồng Anh để đi hoạt động bí mật. Quang Thái nhắc tôi, hết sức giữ gìn sức khỏe và cẩn thận trong hoạt động, gắng tìm cách cho nhà biết tin. Một đôi người quen đi ngang chào hỏi, tưởng chúng tôi đang đứng hóng mát.
Chúng tôi đang nói chuyện thì có tiếng người hỏi phía sau: Thầy có đi xe không?
Tôi quay lại thấy anh giáo Minh kéo một chiếc xe tay đứng đợi. Tôi chia tay Quang Thái lên xe, không ngờ phút chia tay đó lại là phút vĩnh biệt…
Lần đầu tiên anh Võ Nguyên Giáp gặp chị Quang Thái là năm 1929 trên một chuyến xe lửa Hà Nội-Huế khi anh được đoàn thể cử đi công tác. Mục đích của chuyến đi là việc hợp nhất Đảng Tân Việt với Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội và Việt Nam Cộng sản Đảng. Đoàn tàu dừng lại ở ga Vinh. Hai cô nữ sinh xinh xắn ríu rít lên tàu. Một cô là Hồ Cầm, em của chị Hải Đường, cùng sinh hoạt trong Đảng Tân Việt với anh Giáp. Anh để ý cô bạn đi cùng Hồ Cầm tên là Quang Thái. Cô rất xinh, khuôn mặt trái xoan hiền dịu, da trắng hồng, đôi mắt đen láy thông minh, tóc xõa ngang lưng.
|
Đại tướng Võ Nguyên Giáp và liệt sĩ Nguyễn Thị Quang Thái.Ảnh chụp lại. |
Anh Giáp đã từng nghe tên Quang Thái, là em chị Minh Khai, đảng viên Đảng Tân Việt, ra Bắc hoạt động trong đợt công tác qua Vinh mới đây. Quang Thái sinh ở Vinh nhưng quê gốc là làng Nhân Chính, Hà Nội. Cha Quang Thái là kỹ sư cầu đường. Trong khi anh Giáp nói chuyện với Hồ Cầm, Quang Thái vẫn ngồi im, không muốn bắt chuyện. Cô gái cho anh là chàng công tử bột với chiếc mũ phớt và bộ com-lê trắng, vóc dáng thấp đậm, khuôn mặt tròn trắng trẻo. Chỉ đến khi anh giới thiệu mình là nhà báo, Quang Thái mới tham gia câu chuyện. Từ buổi gặp gỡ đầu tiên ấy, hình ảnh Quang Thái, cô nữ sinh Đồng Khánh Huế xinh đẹp, dịu dàng đã để lại cho anh ấn tượng sâu sắc. Lần đầu tiên anh thấy xao xuyến với một người con gái. Anh thầm mong sẽ có ngày được gặp lại.
Anh Giáp vào Huế, làm việc tại Quan hải tùng thư, một nhà xuất bản do Tổng bộ Tân Việt chủ trương. Thực chất là anh tham gia sinh hoạt ở một tiểu tổ bí mật của Tân Việt. Sau đó, anh làm biên tập cho báo Tiếng dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng. Sau buổi gặp Quang Thái trên tàu, nhiều lần anh Giáp đạp xe qua cổng trường Đồng Khánh, hy vọng gặp lại Quang Thái. Anh nhìn vào sân trường thấy thấp thoáng các cô ngồi trên bãi cỏ xanh, những cô tha thướt đi dạo nhưng anh vẫn không gặp được Quang Thái.
Một hôm, anh Giáp đang làm việc ở nhà ông Lê Ấm, con rể cụ Phan Chu Trinh thì có một thiếu nữ tìm gặp. Cô nữ sinh xinh xắn nói giọng Vinh ấm áp. Đang mải miết, anh Giáp ngẩng lên và sững sờ: Chính là Quang Thái, người mà anh vẫn đi tìm bấy lâu nay. Quang Thái gặp anh để nhận công tác của đoàn thể. Nhiệm vụ của đoàn thể giao cho cô là phát triển tổ “Nữ sinh đỏ”. Sau đó, do hoàn cảnh công tác, hai người gặp nhau nhiều. Anh Giáp có tình cảm với Quang Thái. Nhưng Quang Thái vẫn chỉ coi anh như một người đồng chí.
Năm 1931, anh Võ Nguyên Giáp bị bắt vì tham gia phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh. Anh bị giam vào nhà lao Thừa Phủ. Đi qua nhà giam nữ, anh giật mình nhận ra Quang Thái. Quang Thái cũng đã bị bắt. Thời gian trong tù, anh Giáp hiểu và yêu Quang Thái nhiều hơn. Người thiếu nữ mười sáu tuổi ấy nét mặt còn ngây thơ nhưng tinh thần thật bất khuất. Quang Thái có câu nói nổi tiếng dặn bạn tù: “Personne ne vous dénoncé, ne dénoncez personne” (Không ai tố giác bạn, bạn đừng tố giác ai).
Cuối năm 1931, anh Võ Nguyên Giáp được ra tù với điều kiện phải trở về quê và bị quản thúc. Quang Thái cũng được trả tự do. Hai người bắt đầu viết thư cho nhau. Anh Giáp hay đến nhà Quang Thái chơi. Các em Quang Thái rất quý anh. Quang Thái cũng bắt đầu yêu mến người con trai đất Quảng Bình hiền lành, nhưng mạnh mẽ. Quang Thái thích đôi mắt vừa hồn nhiên nhân hậu, vừa cương nghị, sắc sảo của anh. Lúc xa anh, chị thấy nhớ giọng nói ấm áp và ánh nhìn trìu mến anh dành cho mình.
Đám cưới hai người được tổ chức rất vui ở Vinh. Lúc đó, chị Thái tròn hai mươi tuổi, anh Giáp hai mươi bốn tuổi. Sau khi cưới, hai vợ chồng ra Hà Nội, lúc đầu thuê một căn nhà ở phố Đường Thành. Anh Giáp dạy Trường Thăng Long. Anh vừa dạy vừa lãnh đạo đoàn thanh niên dân chủ trong trường. Chị Quang Thái thi đỗ xuất sắc vào Trường Đại học Y Hà Nội, nhưng sau chị bị đuổi học vì những hoạt động cách mạng trong giới học sinh, sinh viên. Cuộc sống của anh chị thanh đạm nhưng mỗi khi có các đồng chí đến nhà, anh chị đều tìm cách giúp đỡ. Anh chị sinh con gái đầu lòng, đặt tên là Hồng Anh.
Cuối năm 1939, Mặt trận Bình dân đổ, Pháp khủng bố mạnh. Anh Võ Nguyên Giáp rút vào hoạt động bí mật. Anh được Đảng cử sang Trung Quốc hoạt động. Con gái Hồng Anh còn quá nhỏ, hai vợ chồng không thể cùng đi như đã hẹn. Anh Giáp phân vân, lo lắng khi để lại người vợ trẻ và đứa con còn quá nhỏ. Chị Thái động viên chồng: “Đây là một thời cơ lớn, trên đã muốn anh thoát ly thì anh nên quyết tâm. Mẹ con em tự lo được mà”.
Chị Thái gửi con về quê chồng ở Quảng Bình để đi hoạt động cách mạng. Chị Quang Thái là liên lạc viên của Trung ương Đảng. Năm 1941, Pháp mở phiên tòa án binh xử chị Minh Khai ở Sài Gòn. Quang Thái rất thương chị. Quang Thái thuê thầy kiện và tìm mọi cách vào thăm chị trong nhà giam. Buổi sáng hôm xử chị Minh Khai, Quang Thái ngồi ngay hàng ghế đầu. Quang Thái chỉ muốn chạy lên ôm chặt lấy chị, muốn ghi thật sâu hình ảnh chị trong ký ức. Mảnh thư chị Minh Khai ném cho đồng chí Lê Duẩn rơi ngay trước mặt bọn lính áp giải. Quang Thái nhanh tay giấu được.
Dự phiên tòa xử án chị Minh Khai ra về, Quang Thái khóc nhiều đêm. Chị Minh Khai đã bị kết án tử hình. Ban ngày, phải lo công việc nhưng đêm đến, Quang Thái lại úp mặt xuống gối khóc. Vừa thương chị, Quang Thái lại vừa lo cho tính mệnh của chồng. Chị bớt lo khi nhận được thư viết trên mảnh giấy cuốn thuốc lá nhỏ bằng nửa bàn tay của anh với những dòng chữ thân quen: “Chị đã mất vì mục đích cao cả, em đừng quá đau buồn”.
Về Vinh, chị Thái ở nhà mẹ. Lúc đó, trong nhà mẹ chị còn có ông Nguyễn Duy Trinh (sau này là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao). Năm 1942, trong một lần khám xét, bọn Pháp bắt chị Quang Thái. Chị bị kết án 16 năm tù. Trong tù, chị hết lòng chăm sóc, động viên chị em dũng cảm đấu tranh chống tra tấn, chống chế độ hà khắc của nhà tù thực dân. Chị còn dạy chị em trong tù học văn hóa. Bọn Pháp tra tấn chị để truy tìm anh Hoàng Văn Thụ. Chị kiên quyết không khai. Cuộc sống gian khổ trong tù cùng với những trận tra tấn dã man làm sức chị yếu dần. Chị bị ốm nặng. Linh cảm thấy ngày ra đi đến gần, chị nhắn mẹ chồng bế Hồng Anh ra cho mình gặp. Bà nội đưa Hồng Anh đi nửa đường thì xe lửa bị ném bom nên phải bế cháu về. Năm 1944, chị Thái mất trong nhà giam Hỏa Lò vì bị thương hàn mà không được gặp con gái lần cuối.
Khi chị Thái bị bắt giam, anh Giáp đã về nước theo chỉ thị của Bác Hồ cùng các đồng chí lãnh đạo khác xây dựng chiến khu Cao-Bắc-Lạng. Anh không biết chị Thái bị bắt giam. Nhiều khi ngồi dưới gốc cây trong rừng đại ngàn, anh mong đến ngày được gặp lại vợ và con gái. Do điều kiện hoạt động phải giữ bí mật, lâu lâu anh mới gửi về nhà một bức thư viết trên mảnh giấy thuốc lá khi có liên lạc trực tiếp. Anh chia sẻ với chị nỗi đau chị Minh Khai hy sinh. Anh không biết, Quang Thái cũng đã hy sinh trong tù. Những lá thư chứa chan tình yêu viết trên giấy thuốc lá mỏng manh vẫn tiếp tục gửi về địa chỉ người đã mất.
Cho đến một ngày tháng 4-1945, trong Hội nghị Quân sự Cách mạng Bắc kỳ họp tại Hiệp Hòa, Bắc Giang, anh Giáp mới nghe đồng chí Trường Chinh nói tin dữ mà tưởng anh đã biết:
– Chị Thái chưa kịp rút vào hoạt động bí mật thì bị chúng bắt… Cũng không ngờ chị mất ở trong tù.
Nỗi đau quá đột ngột. Anh Giáp lặng người, hỏi:
– Anh nói sao?
Anh Trường Chinh rất ngạc nhiên:
– Anh chưa biết tin à?
Quang Thái mất rồi ư? Bị “sốc” quá mạnh, anh Giáp bàng hoàng đi sang buồng bên, bỏ dở cuộc họp… Anh không ngờ cái ngày hôm ấy, cuộc chia tay ngắn ngủi, bịn rịn bên Hồ Tây lại là lần cuối cùng anh gặp người vợ thương yêu. Nén nỗi đau riêng, anh trở lại với trách nhiệm của người chỉ huy Đội Tuyên truyền giải phóng quân, tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam. Trong trận chiến chống thực dân Pháp giải phóng dân tộc, Đại tướng Võ Nguyên Giáp còn nỗi niềm riêng: Trả thù cho người đồng chí, người vợ thân yêu đã hy sinh khi chưa tròn 30 tuổi.